सामाजिक सञ्जालको लत : फेसबुक र टिकटकले विद्यार्थीको अध्ययनमा पारिरहेको प्रभाव

काठमाडाैं । आजको डिजिटल युगमा सामाजिक सञ्जाल हाम्रो जीवनको अभिन्न हिस्सा बनेको छ । फेसबुक, टिकटक जस्ता प्लेटफर्महरूले विशेष गरी युवाहरूमा गहिरो प्रभाव पारिरहेका छन् ।

विद्यार्थीहरूलाई अध्ययनभन्दा बढी यी सञ्जालमा समय बिताउने लत लागेको छ, जसले उनीहरूको शैक्षिक तथा मानसिक विकासमा नकारात्मक असर पारिरहेको तथ्य अनुसन्धानहरूले पनि पुष्टि गरिसकेका छन् । यस लेखमा हामी सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगका कारण, यसको अध्ययनमा पारिरहेको प्रभाव, चुनौतीहरू, समाधानका उपाय र अबको बाटोबारे तथ्यांक र उदाहरणसहित चर्चा गर्नेछौं ।

विश्वव्यापी रूपमा फेसबुक र टिकटक सबैभन्दा धेरै प्रयोग गरिने सामाजिक सञ्जालहरूमध्ये पर्दछन् । सन् २०२३ को तथ्यांक अनुसार, फेसबुकका करिब ३ अरब सक्रिय प्रयोगकर्ता छन् भने टिकटकका १ अरबभन्दा बढी प्रयोगकर्ता छन् । नेपालमा पनि यसका प्रयोगकर्ताहरू दिन प्रतिदिन बढिरहेका छन् । इन्टरनेट सेवा प्रदायक संघ (ISPAN) का अनुसार, नेपालको करिब ७० प्रतिशत जनसंख्या सामाजिक सञ्जालमा सक्रिय छन्, जसमा १५–२४ वर्ष उमेर समूहका युवा र विद्यार्थीहरूको संख्यामा तीव्र बृद्धि भइरहेको छ ।

अध्ययनमा सामाजिक सञ्जालको नकारात्मक प्रभाव

फेसबुक र टिकटकको अत्यधिक प्रयोगले विद्यार्थीहरूको पढाइमा निम्न नकारात्मक असरहरू परेको पाइन्छ ।
१. ध्यान विचलन र समयको बर्बादी :
फेसबुक र टिकटकजस्ता प्लेटफर्महरू निरन्तर लाइक, कमेन्ट, नोटिफिकेसन आदिबाट प्रयोगकर्ताको ध्यान खिचिरहेका हुन्छन्। अध्ययनले देखाएको छ कि औसत विद्यार्थी दिनको ३–४ घण्टा यस्ता प्लेटफर्महरूमा बिताउँछन्। यसले विद्यार्थीहरूको पढाइमा गहिरो ध्यान केन्द्रित गर्न नदिने र समयको बर्बादी गराउने प्रमुख कारण बनेको छ ।
२. उत्पादकता र सृजनात्मक क्षमतामा कमी :
विद्यार्थीहरूको ध्यान लगातार सामाजिक सञ्जालमा केन्द्रित हुँदा उनीहरूको सृजनात्मकता र उत्पादकता घट्दै जान्छ । उनीहरू नयाँ विषयमा गहिराइमा जान र सृजनशील कार्य गर्न असमर्थ हुने गर्छन्, जसको प्रत्यक्ष असर परीक्षामा नतिजामा पनि देखिन्छ ।
३. मनोवैज्ञानिक असर :
फेसबुक र टिकटकका सामग्रीहरूले कतिपय विद्यार्थीहरूमा आत्मविश्वास र आत्मसम्मानमा कमी ल्याउन सक्छ । उदाहरणका लागि, यस्ता प्लेटफर्ममा देखाइने जीवनशैली र सफलताको तुलना गर्दा विद्यार्थीहरूमा नकारात्मक भावना उत्पन्न हुने सम्भावना हुन्छ, जसले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा असर पुर्याउँछ ।
४. राति अबेरसम्म जागा रहने बानी :
सामाजिक सञ्जालको लतले विद्यार्थीहरूलाई राति अबेरसम्म जागा राख्ने गर्छ । एक तथ्यांक अनुसार, ६० प्रतिशत भन्दा बढी विद्यार्थीहरू राति १० बजेपछि फेसबुक वा टिकटक खोल्छन्, जसको प्रत्यक्ष असर उनीहरूको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा पर्छ ।

फेसबुक र टिकटकका चुनौतीहरू

१. समय व्यवस्थापनको चुनौती :
विद्यार्थीहरूका लागि अध्ययन र मनोरञ्जनबीच सन्तुलन राख्न निकै कठिन हुने गरेको छ। सामाजिक सञ्जालको लतले विद्यार्थीहरूको दिनचर्या भंग गरिदिन्छ, जसले गर्दा उनीहरू समयको उचित उपयोग गर्न सक्दैनन् ।
२. आफ्नो सीमाको अज्ञानता :
अधिकांश विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो लागि कति समय उपयुक्त छ भन्ने ज्ञान नहुने भएकाले उनीहरूले समयभन्दा बढी सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्छन् ।
३. अनुकरणको दबाब :
फेसबुक र टिकटकमा उपलब्ध सामग्रीमा देखाइने ‘ट्रेन्डिङ’ गतिविधिहरूको प्रभावले विद्यार्थीहरूलाई फाइदाजनकभन्दा बढी नोक्सान पुर्याउने गराउँछ ।
४. शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यको जोखिम :
सामाजिक सञ्जालमा अत्यधिक समय बिताउँदा विद्यार्थीहरूमा निद्राको कमी, आँखा दुख्ने, एक्लोपन, र चिडचिडापन बढ्दै जान्छ, जसले उनीहरूको स्वास्थ्यमा दीर्घकालीन असर पुर्याउन सक्छ ।

सामाजिक सञ्जालको सीमित सकारात्मक पक्ष

यद्यपि फेसबुक र टिकटकको अत्यधिक प्रयोग नोक्सानदायक छ, यसले ज्ञान र शैक्षिक सामग्रीको पहुँच पनि प्रदान गरिरहेको हुन्छ। विभिन्न शैक्षिक भिडिओ, टिप्स, र ट्युटोरियलहरूमा पहुँचले विद्यार्थीहरूको अध्ययनमा सहयोग पुर्याउन सक्छ ।

समाधानका उपायहरू

१. समय व्यवस्थापन
विद्यार्थीहरूले दिनको निश्चित समय मात्र सामाजिक सञ्जालमा बिताउने नियम बनाउनु आवश्यक छ। यस्ता प्लेटफर्महरूको प्रयोगलाई १–२ घण्टा सीमित गर्दा उनीहरूको पढाइमा ध्यान दिने समय बढाउन सकिन्छ ।
२. शिक्षक र अभिभावकको भूमिका :
शिक्षक र अभिभावकहरूले विद्यार्थीहरूलाई सामाजिक सञ्जालको दुष्प्रभावबारे जानकारी गराउन र त्यसको सीमित प्रयोग गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।
३. मोटिभेशनल सामग्रीको चयन :
फेसबुक र टिकटकमा अध्ययनलाई प्रोत्साहन गर्ने तथा ज्ञान दिने सामग्रीहरूमा मात्र ध्यान दिनुपर्छ ।
४. सामाजिक सञ्जालको सीमित प्रयोग :
विद्यार्थीहरूले अध्ययन समयको पूर्वाधारमा मात्र सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गर्नुपर्छ ।
५. अनलाइन अध्ययन एप्स र पुस्तकालयको प्रयोग :
फेसबुक र टिकटकजस्ता मनोरञ्जनमूलक एपहरूको सट्टा विद्यार्थीहरूले शैक्षिक एप्स, अनलाइन पुस्तकालय, र कोर्सको प्रयोग गर्नुपर्छ, जसले उनीहरूको अध्ययनको गुणस्तर बढाउन मद्दत पुर्याउँछ ।

अबको बाटो

फेसबुक र टिकटकको बढ्दो प्रयोगलाई हेर्दा यसले विद्यार्थीहरूको जीवनशैली र सोचमा स्थायी असर पुर्याउने देखिन्छ । यदि विद्यार्थीहरू समयमा नै सचेत भएनन् भने यसको दीर्घकालीन असर अध्ययनको गुणस्तर र व्यक्तित्व विकासमा पर्न सक्छ । समाधानका उपायहरूलाई व्यवहारमा उतारेर, अभिभावक, शिक्षक, र समाजले विद्यार्थीलाई प्रोत्साहित गरी उनीहरूको अध्ययनमा केन्द्रित गराउनुपर्छ ।

सामाजिक सञ्जालले विद्यार्थीहरूको अध्ययनमा नकारात्मक असर पुर्याएको यथार्थलाई नकार्न सकिँदैन । तर, उचित समय व्यवस्थापन र दिग्दर्शनमा सामाजिक सञ्जाललाई सकारात्मक ढंगले प्रयोग गर्न सकिन्छ । अबको बाटो भनेको विद्यार्थीहरूले सामाजिक सञ्जाललाई सही रूपमा व्यवस्थापन गर्दै आफ्नो अध्ययनको गुणस्तर र जीवनको उद्देश्यमा ध्यान दिनु हो ।