काठमाडाैं । कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) को विकासले मानवीय जीवनमा व्यापक परिवर्तन ल्याएको छ । जहाँ यसले स्वास्थ्य, शिक्षा, व्यवसाय, र जीवनका अन्य क्षेत्रमा सहयोग पुर्याएको छ, त्यहाँ यसको प्रयोगले मानवको मौलिकता र स्वतन्त्र सोचमा पनि चुनौती खडा गरेको छ ।
स्वतन्त्र सोच र मौलिकता भनेको हरेक व्यक्तिको विशिष्टता र सिर्जनशील क्षमताको आधार हो, तर जब यो प्रविधिमा अत्यधिक निर्भर हुन्छ, मौलिकता खस्कने खतरा बढ्छ । मौलिकता भनेको कुनै पनि विचार वा क्रियाको विशिष्ट स्वरूप हो, जसमा स्वतन्त्र सोच, दृष्टिकोण, र नवीनता हुन्छ । रचनात्मकता, नवाचार, र ज्ञानको विकासमा मौलिकताको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ ।
तर अहिलेको युगमा, जहाँ एआईले हरेक क्षेत्रमा आफ्नो पकड बनाइरहेको छ, मानिसहरूले स्वतन्त्र र मौलिक विचारको सट्टा एआईमा निर्भर रहन थालेका छन् । यसले सृजनशीलता र मौलिकताको वास्तविकता संकटमा पारेको छ । एक अनुसन्धानका अनुसार, “विश्वविद्यालय तहका ४५ प्रतिशत विद्यार्थीले आफ्नो गृहकार्य वा परियोजना कार्यमा AI को सहयोग लिने गरेका छन्,” जुन मौलिकता र स्वतन्त्र सोचको कमीको संकेत हो ।
AI को विकास र यसको व्यापक प्रभाव
AI को विकास र प्रयोगले आधुनिक जीवनलाई सहज बनाएको छ । आज, स्वास्थ्य सेवा, ई-वाणिज्य, मनोरञ्जन, र व्यवसायमा एआईको अत्यधिक प्रयोगले मानिसलाई समय र मेहनत बचाएको छ । तर यससँगै, मानिसहरू एआईमा यति निर्भर भएका छन् कि उनीहरूको मौलिक सोच क्षमतामा कमी देखिन थालेको छ । उदाहरणका लागि, लेखन र डिजाइनमा AI आधारित प्लेटफर्महरूको प्रयोगले व्यक्तिगत सृजनशीलता घटाउँदै लगेको छ । सन् २०२२ मा “गार्टनर इंक.” द्वारा गरिएको अनुसन्धानले देखाएको छ कि, “६५ प्रतिशतभन्दा बढी व्यवसायमा AI आधारित सामग्री उत्पादन प्रविधि प्रयोग गरिएको छ,” जसले कर्मचारीहरूको स्वतन्त्र सृजनशील क्षमतामा असर गरेको छ ।
AI ले सृजनशीलतामा विभिन्न प्रकारले सहयोग पुर्याउन सक्छ । उदाहरणका लागि, डिजाइनरहरू आफ्नो समय बचाउन र नयाँ डिजाइहरूको लागि AI आधारित सफ्टवेयरहरूको प्रयोग गर्छन् । यसले उनीहरूको सिर्जनशील कार्यलाई गति दिन्छ र नयाँ विचार दिन्छ । तथापि, यस्तो प्रविधिमा अत्यधिक निर्भरता भएमा व्यक्तिको मौलिकता र स्वतन्त्र विचारमा कमी आउने खतरा हुन्छ ।
युनिभर्सिटी अफ एरिजोनाको २०२१ मा गरिएको अध्ययनले देखाएको छ कि, “करिब ७५ प्रतिशत विद्यार्थीले AI आधारित ट्युटरिङ सेवा लिएका छन्,” जसले गर्दा उनीहरूको स्वतन्त्र सोच र सिर्जनात्मक क्षमतामा कमी देखिएको छ । यदि यस्तो प्रवृत्ति निरन्तर जारी रह्यो भने भविष्यमा मौलिक विचारको आवश्यकता घट्न सक्छ ।
विद्यार्थी र युवापुस्तामा परेको प्रभाव
विद्यार्थीहरू र युवाहरूमा एआईको अत्यधिक प्रयोगले उनीहरूको सृजनशीलता र स्वतन्त्र सोचमा असर पारेको छ । अध्ययनले देखाएको छ कि, विद्यार्थीहरूले गृहकार्य, परियोजना, र अन्य शैक्षिक गतिविधिहरूमा AI को प्रयोग गर्दा, उनीहरूमा समस्याको गहिरो अध्ययन, विश्लेषणात्मक क्षमता, र अनुसन्धानको क्षमतामा कमी आएको छ ।
“ब्रिटिश जर्नल अफ एजुकेशन” मा प्रकाशित २०२३ को अध्ययनमा भनिएको छ कि “करिब ७० प्रतिशत विद्यार्थीहरू AI आधारित औजारको प्रयोगबाट आफ्ना पाठ्यक्रम सम्बद्ध कार्यहरू पूरा गर्छन्,” जसले उनीहरूको व्यक्तिगत सोचलाई चुनौतीमा पार्न सक्छ । यसले उनीहरूको सृजनशीलतामा नराम्रो असर पार्दै स्वतन्त्र अनुसन्धान क्षमतामा समेत कमी ल्याएको छ ।
भविष्यमा मौलिकताको रक्षा कसरी गर्न सकिन्छ?
AI को प्रयोगलाई अस्वीकार नगरी यसको दुरुपयोगबाट बच्ने उपायहरू अपनाउन आवश्यक छ ।
AI र मानव सृजनशीलता बीचको सन्तुलन कायम राख्ने
एआईले सिर्जनशील काममा सहयोग पुर्याउन सक्छ, तर यसलाई सीमित प्रयोग गर्दै मानव विचार र सृजनात्मक क्षमतामा ध्यान दिनुपर्छ । कुनै पनि कार्यमा एआईलाई पूर्ण रूपले निर्भर हुनु भन्दा आफ्नै विचारलाई प्राथमिकता दिनु महत्त्वपूर्ण छ ।
शैक्षिक पाठ्यक्रममा सृजनशीलता प्रवर्द्धन गर्ने कार्यशाला
शैक्षिक संस्थाहरूले पाठ्यक्रममा सृजनशील अभ्यासलाई जोड दिँदै विद्यार्थीहरूलाई स्वतन्त्र सोचको महत्त्वबारे सिकाउनु आवश्यक छ । यसले उनीहरूलाई नयाँ विचार सिर्जना गर्न र AI मा निर्भरता घटाउन प्रेरित गर्दछ ।
मौलिकता प्रवर्द्धन गर्ने
समाजले सृजनशीलता र स्वतन्त्र सोच प्रवर्द्धन गर्ने कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न आवश्यक छ ।
(AI) एआईले मानवीय जीवनमा सृजनशीलता र मौलिकतामा सकारात्मक योगदान पुर्याए पनि यसको अत्यधिक प्रयोगले स्वतन्त्र सोचमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ । स्वतन्त्र सोच, सृजनशीलता, र मौलिकता मानव अस्तित्वका आधारभूत पक्षहरू हुन्, जसलाई AI को प्रयोगको सन्तुलनले मात्र सुरक्षित राख्न सकिन्छ ।
प्रतिक्रिया