मनोमानसिक सिन्ड्रोमहरू सामाजिक सञ्जाल र आधुनिक समाज

काठमाडाैं । हिजो दिनभरि शहरमा एउटा कुराको चर्चा भयो। सर्वोच्च अदालतले अदालतमा विचाराधीन मुद्दाको सम्बन्धमा एक राजनीतिज्ञलाई पक्राउ गर्न आदेश दियो। स्थानीय प्रहरीले सक्रियता देखाउँदै राजनीतिज्ञलाई पक्राउ गरी जेल पठायो। दिनभरको बहसपछि यो कुरा स्पष्ट भयो कि यो मुद्दा अदालतको औपचारिक निर्णय थिएन तर एक कर्मचारीको सनकको परिणाम थियो र अदालतले हस्तक्षेप गर्नुप¥यो। यो उदाहरणले पुष्टि गर्छ कि आजको समाज मनोवैज्ञानिक सिन्ड्रोमबाट गुज्रिरहेको छ।

सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले मानसिक स्वास्थ्यमा उल्लेखनीय असर पार्न सक्छ, जसले गर्दा प्रायः “साइको–साइकोटिक सिन्ड्रोम“ मा योगदान पु¥याउँछ, जसमा चिन्ता, डिप्रेसन र अन्य मनोवैज्ञानिक समस्याहरू बढ्छन्।

यो अत्यधिक प्रयोग, सामाजिक तुलना, र लतको सम्भावना जस्ता कारकहरूसँग सम्बन्धित छ, जसले सामाजिक सञ्जालको प्रभाव व्यवस्थापन गर्न जागरूकता र रणनीतिहरूको आवश्यकतालाई प्रकाश पार्छ।मानसिक रोगका चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका धेरै व्यक्तिहरूको जीवनमा सामाजिक सञ्जाल एक प्रमुख स्थान बनेको छ। सामाजिक सञ्जालले व्यापक रूपमा वेब र मोबाइल प्लेटफर्महरूलाई बुझाउँछ जसले व्यक्तिहरूलाई भर्चुअल नेटवर्क (जस्तै फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम, स्न्यापच्याट वा लिंक्डइन) भित्र अरूसँग जडान गर्न अनुमति दिन्छ, जहाँ उनीहरूले जानकारी, सन्देश, फोटो वा भिडियोहरू सहित विभिन्न प्रकारका डिजिटल सामग्रीहरू साझा गर्न, सह–सिर्जना गर्न वा आदानप्रदान गर्न सक्छन्।

लोकप्रियतालाई सामग्री साझा गर्नेसँग जोड्दा हुने तुलना र चोट पु¥याउने भावनाहरूलाई रोक्नको लागि गत वर्ष सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्म इन्स्टाग्रामले लाइकहरूलाई दबाउनका लागि हेडलाइन बनायो। तर के यी प्रयासहरूले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्छन्, वा तिनीहरू केवल ब्यान्ड–एड हुन्?सामाजिक सञ्जालको प्रकृति बलियो बन्दै गएको छ। यसको प्रयोगले मस्तिष्कको इनाम केन्द्रलाई सक्रिय बनाउँछ, डोपामाइन निस्कन्छ, जुन यौन, खाना र सामाजिक अन्तरक्रिया जस्ता आनन्ददायी गतिविधिहरूसँग सम्बन्धित “राम्रो महसुस गर्ने रसायन“ हो। यी प्लेटफर्महरू लत लाग्ने गरी डिजाइन गरिएका छन् र चिन्ता, डिप्रेसन र शारीरिक रोगहरूसँग पनि जोडिएका छन्।

तर प्रयोगकर्ताहरूलाई खेल खेल्न फेरि आउन के ले रोक्छ, यदि यसले उनीहरूलाई शाब्दिक रूपमा बिरामी महसुस गराउँछ भने पनि?

जब परिणाम अप्रत्याशित हुन्छ, व्यवहार दोहोरिने सम्भावना बढी हुन्छ। स्लट मेसिनहरूको बारेमा सोच्नुहोस्ः यदि खेलाडीहरूलाई थाहा थियो कि उनीहरूले खेल खेलेर कहिल्यै पैसा कमाउँदैनन् भने, उनीहरू कहिल्यै खेल्ने थिएनन्।

भविष्यमा हुने सम्भावित पुरस्कारको सोचले मेसिनहरूलाई प्रयोगमा राख्छ। सामाजिक सञ्जाल साइटहरूमा पनि यही कुरा लागू हुन्छ। कुनै फोटोले कति लाइक पाउँछ, कसले ’लाइक’ गर्छ र कहिले फोटोले लाइक पाउँछ भन्ने कुरा कसैलाई थाहा हुँदैन। अज्ञात र इच्छित परिणामको सम्भावनाले प्रयोगकर्ताहरूलाई साइटहरूमा संलग्न राख्न सक्छ।

मानिस सामाजिक प्राणी हो। जीवनमा फस्टाउनको लागि हामीलाई अरूको साथ चाहिन्छ, र हाम्रो सम्बन्धको बलले हाम्रो मानसिक स्वास्थ्य र खुशीमा ठूलो प्रभाव पार्छ। अरूसँग सामाजिक रूपमा जोडिनुले तनाव, चिन्ता र डिप्रेसन कम गर्न सक्छ, आत्म–मूल्य बढाउन सक्छ, आराम र आनन्द प्रदान गर्न सक्छ, एक्लोपन रोक्न सक्छ, र तपाईंको जीवनमा वर्षहरू पनि थप्न सक्छ। अर्कोतर्फ, बलियो सामाजिक सम्बन्धको अभावले तपाईंको मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा गम्भीर जोखिम निम्त्याउन सक्छ।

आजको संसारमा, हामीमध्ये धेरैले एकअर्कालाई खोज्न र जडान गर्न फेसबुक, एक्स (पहिले ट्विटर), स्न्यापच्याट, युट्युब, टिकटक र इन्स्टाग्राम जस्ता सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरूमा भर पर्छौं। प्रत्येकको आफ्नै फाइदा भए पनि, यो सम्झनु महत्त्वपूर्ण छ कि सामाजिक सञ्जाल कहिल्यै पनि वास्तविक–विश्व मानव सम्बन्धको प्रतिस्थापन हुन सक्दैन। तनाव कम गर्ने र तपाईंलाई खुसी, स्वस्थ र सकारात्मक महसुस गराउने हर्मोनहरू ट्रिगर गर्न अरूसँग व्यक्तिगत सम्पर्क आवश्यक पर्दछ। विडम्बनाको कुरा, मानिसहरूलाई एकअर्कासँग नजिक ल्याउन डिजाइन गरिएको प्रविधिको लागि, सामाजिक सञ्जालमा धेरै समय बिताउँदा वास्तवमा तपाईंलाई अझ एक्लो र एक्लो महसुस गराउन सक्छ – र चिन्ता र डिप्रेसन जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई बढाउन सक्छ।

यदि तपाईं सामाजिक सञ्जालमा अत्यधिक समय बिताइरहनुभएको छ र उदासी, असन्तुष्टि, निराशा वा एक्लोपनको भावनाले तपाईंको जीवनलाई असर गरिरहेको छ भने, यो तपाईंको अनलाइन बानीहरूको पुनः परीक्षण गर्ने र स्वस्थ सन्तुलन खोज्ने समय हुन सक्छ।

आजकल, हामीमध्ये धेरैजसोले हाम्रा स्मार्टफोन वा ट्याब्लेटहरू मार्फत सामाजिक सञ्जाल पहुँच गर्छौं। यसले सम्पर्कमा रहन धेरै सुविधाजनक बनाउँछ, तर यसको अर्थ सामाजिक सञ्जाल सधैं पहुँचयोग्य हुन्छ भन्ने पनि हो। यो चौबीसै घण्टा सक्रिय, हाइपर कनेक्टिभिटीले आवेग नियन्त्रण समस्याहरू ट्रिगर गर्न सक्छ, निरन्तर अलर्ट र सूचनाहरूले तपाईंको एकाग्रता र ध्यानलाई असर गर्छ, तपाईंको निद्रामा बाधा पु¥याउँछ, र तपाईंलाई आफ्नो फोनको दास बनाउँछ।

सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरू तपाईंको ध्यान फसाउन, तपाईंलाई अनलाइन राख्न, र तपाईंलाई अपडेटहरूको लागि बारम्बार आफ्नो स्क्रिन जाँच गर्न डिजाइन गरिएको हो। कम्पनीहरूले यसरी पैसा कमाउँछन्। तर, जुवा खेल्ने बाध्यता वा निकोटिन, रक्सी, वा लागूपदार्थको लत जस्तै, सामाजिक सञ्जाल प्रयोगले मनोवैज्ञानिक इच्छाहरू सिर्जना गर्न सक्छ। जब तपाईंले कुनै पोस्टमा लाइक, सेयर, वा अनुकूल प्रतिक्रिया प्राप्त गर्नुहुन्छ, यसले मस्तिष्कमा डोपामाइनको रिलीजलाई ट्रिगर गर्न सक्छ, उदाहरणका लागि, स्लट मेसिनमा जित्ने, चकलेटको टोकाइ खाने, वा चुरोट बाल्ने पछि लाग्ने उही “पुरस्कार“ रसायन। तपाईंलाई जति धेरै पुरस्कृत गरिन्छ, त्यति नै धेरै समय तपाईं सामाजिक सञ्जालमा बिताउन चाहनुहुन्छ, भले पनि यो तपाईंको जीवनका अन्य पक्षहरूको लागि हानिकारक हुन्छ।

१. “मनोवैज्ञानिक सिन्ड्रोम” र सामाजिक सञ्जालः
बढ्दो चिन्ता र डिप्रेसनः
सामाजिक सञ्जालले अरूसँग निरन्तर तुलना, छुटेको डर, र नकारात्मक वा आदर्श सामग्रीको सम्पर्कले चिन्ता जगाउन सक्छ। प्लेटफर्मको लत लाग्ने प्रकृतिले पनि अयोग्यता र एक्लोपनको भावना निम्त्याउन सक्छ, जसले डिप्रेसनमा योगदान पु¥याउँछ।

सामाजिक तुलनाः
क्युरेट गरिएका अनलाइन प्रोफाइलहरूले प्रायः वास्तविकताको विकृत दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्छन्, जसले गर्दा प्रयोगकर्ताहरूले आफ्नो जीवनलाई प्रतिकूल रूपमा तुलना गर्छन् र अयोग्यता वा ईष्र्याको भावना अनुभव गर्छन्।

लत र नकारात्मक सुदृढीकरणः
सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरू आकर्षक र पुरस्कृत हुने गरी डिजाइन गरिएका छन्, जसले प्रायः मस्तिष्कको पुरस्कार केन्द्रलाई सक्रिय बनाउँछ र डोपामाइन रिलिज गर्छ। यसले नकारात्मक मानसिक स्वास्थ्य परिणामहरू निम्त्याउने भए पनि, बाध्यकारी प्रयोगको चक्र सिर्जना गर्न सक्छ।

एक्लोपन र एक्लोपनः
सामाजिक सञ्जालले सम्बन्धलाई बढावा दिन सक्छ, तर अत्यधिक प्रयोगले वास्तविक जीवनको सामाजिक अन्तरक्रियामा पनि गिरावट ल्याउन सक्छ, जसले गर्दा एक्लोपन र एक्लोपनको भावना बढ्न सक्छ।

२. योगदान गर्ने कारकहरूः
अत्यधिक प्रयोगः
सामाजिक सञ्जालमा अत्यधिक समय बिताउनु चिन्ता र डिप्रेसन लगायत मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूमा वृद्धिसँग जोडिएको छ।

साइबरबुलिङ र नकारात्मक अन्तरक्रियाः
अनलाइन उत्पीडन र साइबरबुलिङले मानसिक स्वास्थ्यमा, विशेष गरी युवा जनसंख्यामा, हानिकारक प्रभाव पार्न सक्छ।

आदर्श भौतिक र सामाजिक दबाबः
क्युरेट गरिएको सामग्री र सौन्दर्य वा सफलताको अवास्तविक मापदण्डहरूको सम्पर्कले अयोग्यता र कम आत्म–सम्मानको भावना निम्त्याउन सक्छ।

३. समस्यालाई सम्बोधन गर्ने:
जागरूकता र शिक्षाः
सामाजिक सञ्जालको सम्भावित नकारात्मक प्रभावहरू बुझ्नु व्यक्ति र समग्र समाजको लागि महत्त्वपूर्ण छ।

सामाजिक सञ्जालको सचेत प्रयोग र समय व्यवस्थापनः
सामाजिक सञ्जालको प्रयोगमा सीमा तोक्न र सावधानी अपनाउनाले नकारात्मक प्रभावहरूलाई कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

सहयोग र व्यावसायिक सहयोग :
यदि सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू बढाउँछ भने, साथीभाइ, परिवार वा मानसिक स्वास्थ्य पेशेवरहरूबाट सहयोग लिनु महत्त्वपूर्ण छ।

सकारात्मक अनलाइन अन्तरक्रियालाई प्रवद्र्धन गर्नेः
रचनात्मक अनलाइन सञ्चारलाई प्रोत्साहन गर्ने र साइबरबुलिङ विरुद्ध लड्नाले अझ बढी सहयोगी अनलाइन वातावरण सिर्जना गर्न सकिन्छ।

मानसिक विकारबाट पीडित धेरै व्यक्तिहरूको जीवनमा सामाजिक सञ्जाल एक महत्त्वपूर्ण भाग बनेको छ। यी मध्ये धेरै व्यक्तिहरूले मानसिक रोगसँगको आफ्नो अनुभव साझा गर्न, अरूबाट सहयोग प्राप्त गर्न, र उपचार सिफारिसहरू, मानसिक स्वास्थ्य सेवाहरूमा पहुँच र लक्षणहरूको सामना गर्ने बारे जानकारी पाउन सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्छन्। डिजिटल मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्र अगाडि बढ्दै जाँदा, सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरूको व्यापक पहुँच, पहुँचको सहजता र लोकप्रियताले मानसिक स्वास्थ्य सेवाको आवश्यकता परेका वा मानसिक रोगका चुनौतीहरूको अनुभव गरिरहेका व्यक्तिहरूलाई प्रमाण–आधारित उपचार र समर्थनमा पहुँच प्रदान गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ।

यो लक्ष्य हासिल गर्न र सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरूले संयुक्त राज्य अमेरिका र विश्वव्यापी रूपमा उपलब्ध मानसिक स्वास्थ्य सेवाहरूमा रहेको खाडललाई कम गर्ने प्रयासहरूलाई अगाडि बढाउन सक्छन् कि सक्दैनन् भनेर अन्वेषण गर्न, अनुसन्धानकर्ताहरूले चिकित्सकहरू र मानसिक रोगबाट प्रभावित व्यक्तिहरूसँग नजिकबाट काम गर्नु आवश्यक हुनेछ ताकि सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्ने सम्भावित फाइदाहरूलाई पूर्वानुमानित जोखिमहरू विरुद्ध सावधानीपूर्वक तौलिएको होस्।