फलफूल र तरकारीमा रासायनिक कीटनाशकको अवशेष जनस्वास्थ्यको चिन्ता!

काठमाडाैं । मानिसहरूले भोकमरीबाट मुक्ति पाउनुपर्छ र कुनै पनि प्रकारको मिसावट वा विषादी बिना, कुनै पनि कीटनाशक कण बिना र कुनै पनि अशुद्धता बिना शुद्ध खाना पाउनुपर्छ, यो हाम्रो मौलिक अधिकार हो। तैपनि हामीले सास फेर्ने हावा, पिउने पानी र खाने खानामा कीटनाशकका कणहरू अझै पनि पाइन्छन्।

बालुवा, माटो, चकको धुलो, फोहोर तेल, कोइला तार, रङ्ग, पारा, सिक्का, कीटनाशक, लार्भा आदि खानामा पाइन्छ। माछामा ’फर्मोलिन’ अत्यधिक प्रयोग गरिन्छ। यसबाहेक मुसा आदिले पनि यसमा विष मिसाउँछन्।

कीटनाशकहरू भनेको खाद्य पदार्थको उत्पादन, भण्डारण, ढुवानी, वितरण वा प्रशोधनको क्रममा वा बाह्य परजीवीहरूलाई नियन्त्रण गर्न पशु आहारमा प्रशासित गर्दा अवांछित प्रजातिका कीराहरू, बोटबिरुवाहरू, जनावरहरू वा खाद्य पदार्थहरू, कृषि उत्पादनहरू वा पशु आहारलाई रोक्न, नष्ट गर्न, आकर्षित गर्न वा भगाउन प्रयोग गरिने पदार्थहरू हुन्। यस परिभाषामा बिरुवाको वृद्धि नियन्त्रण, डिफोलिएन्ट, डेसिकेन्ट, वा फल कुहाउन वा पातलो बनाउन प्रयोग हुने रसायनहरू पनि समावेश छन्। भण्डारण वा ढुवानीको समयमा उत्पादनहरू बिग्रनबाट जोगाउन यी रसायनहरू कटनी गर्नु अघि वा पछि विभिन्न बालीहरूमा प्रयोग गरिन्छ।

खाद्य तथा कृषि संगठनको अनुमान छ कि कीराको प्रकोपका कारण प्रत्येक वर्ष विश्वव्यापी बाली उत्पादनको २० देखि ४० प्रतिशत क्षति हुन्छ। वनस्पति रोगहरूले विश्व अर्थतन्त्रलाई प्रत्येक वर्ष लगभग २२० अर्ब अमेरिकी डलरको क्षति पु¥याउँछ। जबकि, बालीमा कीराको प्रकोपले लगभग ७० अर्ब अमेरिकी डलर बराबरको क्षति पु¥याउँछ।

यद्यपि, रासायनिक कीटनाशकहरूको प्रयोगले कृषिमा दिगोपन सुनिश्चित गर्न र खाद्य सुरक्षा प्रदान गर्न मद्दत गरेको तर्क छ। अर्कोतर्फ, बालीनाली, वातावरण र मानव स्वास्थ्यमा कीटनाशक औषधिको हानिकारक प्रभावलाई ध्यानमा राख्दै, खेतीपातीमा कीटनाशक औषधि प्रतिबन्ध लगाउन माग गरिएको छ।

कीटनाशकको परिभाषामा रासायनिक पदार्थ, भाइरस वा ब्याक्टेरिया जस्ता जैविक एजेन्ट, एन्टिमाइक्रोबियल, कीटाणुनाशक, वा उपकरण समावेश छ। उपभोक्ताहरू खानामा कीटनाशक अवशेषहरूको बारेमा चिन्तित छन्।

कीटनाशकहरू फलफूल, तरकारी र अन्य कृषि उत्पादनहरूको उत्पादन बढाउन र झारपात, मुसा, कीरा र सूक्ष्मजीवहरूबाट बालीनालीलाई हुने क्षति रोक्न प्रयोग गरिन्छ।

कीटनाशकहरू हानिकारक मानिने जीवहरूलाई नियन्त्रण गर्न प्रयोग गरिन्छ। उदाहरणका लागि, लामखुट्टे विरोधी कीटनाशकहरूले वेस्ट नाइल भाइरस, मलेरिया र पहेंलो ज्वरो जस्ता रोगहरूको फैलावटलाई रोक्छन्। कीटनाशकहरूले मौरी, बारुला र कमिला जस्ता जीवित प्राणीहरूको मृत्यु पनि गराउँछन्।

बढ्दो विश्वव्यापी सम्पर्क सञ्जालसँगै, अन्तर्राष्ट्रिय सीमाना पार गरी नयाँ क्षेत्रहरूमा बिरुवा कीराहरू फैलिने जोखिम बढ्छ। हामी बिरुवा हेरचाहमा नयाँ चुनौतीहरू र निरन्तर विस्तार देखिरहेका छौं। कीराहरूको बढ्दो संख्या, समयसँगै तिनीहरूको परिवर्तन र कीटनाशकहरूको प्रतिरोध क्षमतामा वृद्धिले कीरा नियन्त्रण गर्न नयाँ रसायनहरूको आवश्यकता सिर्जना गरेको छ। यो क्रम निरन्तर चलिरहन्छ।

पर्यावरणीय रूपमा धेरै हानिकारक हुनुको अलावा, कीटनाशकहरूको अत्यधिक प्रयोगले खाद्य उत्पादनहरूको सामग्री वा बाह्य सतहहरूमा कीटनाशक अवशेषहरू निम्त्याउँछ,  यसले मानव स्वास्थ्यलाई प्रत्यक्ष असर गर्छ।

खाद्य पदार्थमा कीटनाशक अवशेषको बढ्दो समस्या गम्भीर चिन्ताको विषय हो, जसले मानव स्वास्थ्य र वातावरणमा खतरा निम्त्याउँछ। कीटनाशकको अत्यधिक प्रयोगले खाद्य उत्पादनहरूमा कीटनाशक अवशेषहरू छोड्छ, जसले मानव स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पार्न सक्छ।फलफूल र तरकारीमा रासायनिक कीटनाशकको अवशेष जनस्वास्थ्यको लागि ठूलो चिन्ताको विषय हो। यी अवशेषहरूको सम्पर्कले क्यान्सर, श्वासप्रश्वास रोग र प्रजनन प्रणालीमा प्रभाव सहित धेरै स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।

कीटनाशकहरूको व्यापक प्रयोगले वातावरणलाई पनि हानि पु¥याउँछ, जसले गर्दा पानी प्रदूषण र पारिस्थितिक प्रणालीमा अवरोध आउँछ।

समस्याका कारणहरूः
विश्वका सबैभन्दा ठूला कीटनाशक उत्पादकहरूको पहुँच दूरगामी छ। कीटनाशक कम्पनीहरूले नियमित रूपमा शीर्ष अधिकारीहरूलाई सिधै पैरवी गर्छन्। तिनीहरूले राजनीतिक कार्यकारी समितिहरू र उद्योग व्यापार समूहहरू मार्फत योगदान सहित विभिन्न तरिकाले ठूलो मात्रामा पैसा खर्च गर्छन्। प्यानका अनुसार, प्रमुख कीटनाशक कम्पनीहरूले क्यान्सरदेखि प्रजनन क्षमतामा कमी, बाल विकासमा ढिलाइ र पानी प्रदूषण जस्ता समस्याहरू निम्त्याउने कीटनाशक उत्पादनहरूको लागि सक्रिय रूपमा पैरवी गर्छन्।

कृषिमा विषादीको अत्यधिक प्रयोगः
किसानहरूले बालीलाई कीराहरूबाट जोगाउन कीटनाशकहरूको व्यापक र अत्यधिक प्रयोग गर्छन्, जसले गर्दा खाद्य वस्तुहरूमा अवशेषहरू रहन्छन्।

खाद्य उत्पादनको आपूर्ति शृङ्खलालाई बेवास्ता गर्नुः
खाद्य उत्पादन आपूर्ति शृङ्खलाको अनुगमन र नियमन गर्न असफल हुँदा पनि खाद्य मिसावटमा योगदान पुग्छ, जसले गर्दा कीटनाशक अवशेषको समस्या बढ्छ।

अशुद्ध कीटनाशकको प्रयोगः
केही किसानहरूले कमसल र नक्कली कीटनाशक प्रयोग गर्छन्, जसले गर्दा खाद्य पदार्थहरूमा कीटनाशक अवशेषको मात्रा अझ बढ्छ।

कीटनाशकको स्वास्थ्य प्रभावः
कीटनाशकको प्रयोग क्यान्सरदेखि श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोग, मधुमेह, पार्किन्सन, ल्युकेमिया, मानसिक विकार र स्नायु प्रणालीसम्बन्धी रोगहरू जस्ता धेरै रोगहरूको लागि जिम्मेवार पाइएको छ। वातावरणीय स्वास्थ्य र सार्वजनिक स्वास्थ्य अनुसन्धान जर्नलमा प्रकाशित अध्ययनले रासायनिक कीटनाशकहरूमा निर्भरतालाई विश्वव्यापी वातावरणीय दिगोपन र जनस्वास्थ्यको लागि गम्भीर चुनौतीहरू मध्ये एकको रूपमा वर्णन गर्दछ। यसमा भनिएको छ कि कीटनाशकहरूको ठूलो मात्रामा प्रयोगले कीराहरूमा आनुवंशिक प्रतिरोध बढाएको छ, जसले गर्दा यी औषधिहरू उनीहरूमा प्रभावहीन भएका छन्।

मानव स्वास्थ्यमा पर्ने प्रभावहरूः
कीटनाशक विषाक्तता मानव स्वास्थ्यको लागि हानिकारक छ र यसले क्यान्सर, प्रजनन समस्या र स्नायु प्रणालीमा असर जस्ता विभिन्न रोगहरू निम्त्याउन सक्छ।

क्यान्सरः
केही अध्ययनहरूले कीटनाशकहरूको सम्पर्कलाई स्तन क्यान्सर, ल्युकेमिया र मस्तिष्कको क्यान्सर जस्ता निश्चित प्रकारको क्यान्सरको जोखिमसँग जोडेका छन्।

श्वासप्रश्वास रोगः
कीटनाशकहरूको सम्पर्कले दम, ब्रोन्काइटिस र अन्य श्वासप्रश्वास समस्याहरूको जोखिम बढाउन सक्छ।

स्नायु प्रणालीमा प्रभावः
कीटनाशकहरूको सम्पर्कले स्नायु प्रणालीमा समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ, जस्तै स्मरणशक्तिमा कमी, सिक्ने क्षमतामा कमी, र पार्किन्सन रोगको जोखिम बढ्छ।

प्रजनन प्रणालीमा प्रभावः
कीटनाशकहरूको सम्पर्कले प्रजनन क्षमतामा कमी, गर्भावस्था समस्या र जन्म दोषहरूको जोखिम बढाउन सक्छ।

अन्य स्वास्थ्य समस्याहरूः
कीटनाशकहरूको सम्पर्कले मधुमेह, मोटोपना, मुटु रोग र प्रतिरक्षा प्रणालीमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ।

वातावरणमा प्रभावः
कीटनाशकको अत्यधिक प्रयोगले वातावरणलाई पनि हानि पु¥याउँछ, जसले गर्दा माटो, पानी र हावा प्रदूषित हुन्छ।

पानी प्रदूषणः
कीटनाशक औषधि प्रयोग गरिएको बालीबाट निस्कने पानीले पानीका स्रोतहरूलाई दूषित पार्न सक्छ, जसले गर्दा पिउने पानीको गुणस्तर घट्छ।

पारिस्थितिक प्रणालीमा अशान्तिः
कीटनाशकको प्रयोगले लाभदायक कीराहरू, परागकणकर्ताहरू र प्राकृतिक शिकारीहरूलाई हानि पु¥याउन सक्छ, जसले गर्दा पारिस्थितिक प्रणालीमा बाधा पुग्छ।

कीराहरूमा प्रतिरोधात्मक क्षमताः
समयसँगै, कीराहरूले केही कीटनाशकहरूको प्रतिरोधात्मक क्षमता विकास गर्न सक्छन्, जसले गर्दा तिनीहरू कम प्रभावकारी हुन्छन्, जसले गर्दा कीटनाशकको प्रयोग बढ्छ।

खाद्य सुरक्षाः
कीटनाशक अवशेषहरूको बढ्दो समस्या खाद्य सुरक्षाको लागि गम्भीर खतरा हो, किनकि तिनीहरू खानामा पाइन्छन् र मानव स्वास्थ्यलाई असर गर्न सक्छन्।

समाधानः
कीटनाशकको प्रयोग कम गर्नेः
किसानहरूलाई कीटनाशक औषधिको प्रयोग कम गर्न र जैविक खेती अभ्यास अपनाउन प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।

कीटनाशकहरूको अनुगमन र नियमनः
सरकारले खाद्य पदार्थमा कीटनाशक अवशेषहरूको अनुगमन र नियमनलाई बलियो बनाउनु पर्छ र मापदण्डहरू निर्धारण गर्नुपर्छ ।

जनचेतनाः
सुरक्षित खाद्य पदार्थ उपभोग गर्न सकून् भनेर मानिसहरूलाई कीटनाशक अवशेषको खतराको बारेमा सचेत गराउनु पर्छ ।

परिशुद्धता प्रविधिको प्रयोगः
किसानहरूलाई कीटनाशक प्रयोग गर्ने सही तरिकाको बारेमा तालिम प्रदान गरिनुपर्छ ।
पर्याप्त मात्रामा भिजाउने, ब्ल्यान्च गर्ने, बोक्रा ताछ्ने, खाना पकाउने, डिहाइड्रेट गर्ने आदिः
खाद्य पदार्थहरूको सम्पर्कमा आउने धेरैजसो कीटनाशक अवशेषहरूलाई पर्याप्त सुकाउने, ब्ल्यान्च गर्ने, बोक्रा ताछ्ने, खाना पकाउने, निर्जलीकरण गर्ने आदि जस्ता विभिन्न विधिहरूद्वारा कम गर्न सकिन्छ ।

सावधानीः
फलफूल र तरकारीहरूलाई राम्ररी धोएर र बोक्रा पारेर खाने ।
जैविक उत्पादनहरू छनौट गर्नुहोस् किनकि तिनीहरूमा कीटनाशक अवशेषहरू कम हुन्छन् ।
खाना राम्ररी पकाएर खाने ।
कीटनाशक प्रयोग गर्ने बारे थप जान्नको लागि आफ्नो डाक्टर वा स्वास्थ्य पेशेवरसँग परामर्श लिने ।